کتاب المکاسب (للشیخ الانصاری)مؤلف این کتابف شیخ الفقهاء و المجتهدین، شیخ اعظم مرتضی بن محمد امین تستری نجفی انصاری (م ۱۲۸۱ ق). کتاب المکاسب یکی از مهم‌ترین کتب فقهی استدلالی و از بهترین و معروف‌ترین تالیفات شیخ اعظم انصاری (قده) و حاصل عمر و خلاصۀ افکار این فقیه الهی می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تاریخ تالیف و انتشار ۳ - نسخه‌های کتاب ۴ - تقسیم بندی مطالب ۵ - ویژگی‌های کتاب ۵.۱ - تأمل محققانه ۵.۲ - نقد آرای بزرگان ۶ - روش بحث ۶.۱ - تفسیر عبارات اصحاب ۷ - نظریات جدید ۸ - حواشی و شروح ۹ - کتاب‌های ملحق به المکاسب ۱۰ - گفتار بزرگان ۱۱ - مشاهده آنلاین کتاب ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - معرفی اجمالیاز زمان نگارش این کتاب به دلیل نحوۀ ورود به مباحث فقهی و کیفیت استدلال بی نظیرش مدار دروس در دورۀ سطح و محور بحث درس خارج فقه تجارت بوده و به همین دلیل شروح و حواشی متعددی بر آن زده شده است که مهم‌ترین آنها حواشی: - آخوند خراسانی (م ۱۳۲۹ ق)، - سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (م ۱۳۳۷ ق)، - میرزا علی ایروانی (م ۱۳۵۴ ق)، - آقا رضا همدانی (م ۱۳۲۲ ق)، - شیخ محمد حسین اصفهانی (م ۱۳۶۱ ق)، - میرزا محمد تقی شیرازی (م ۱۳۳۸ ق)، - آقا ضیاء الدین عراقی (م ۱۳۶۱ ق)، و محقق نائینی (م ۶۳۵۵ ق) است. اهمیت این حواشی به قدری است که محققین در زمینۀ فقه معاملات از مراجعه به کتب این بزرگان بی نیاز نیستند. بر کسی که از تاریخچۀ ادوار مباحث فقهی اطلاع داشته باشد پوشیده نیست که تالیفات شیخ اعظم از نظر عمق مطالب و دقت بی نظیر و وسعت تتبع و تحقیق در عین قلمی روان و بیانی سهل، در تاریخ فقه دیده نشده است، بخصوص کتاب المکاسب در بین تالیفات وی سرآمد آنان است. احاطۀ وی به اقوال متقدمین و متاخرین موجب این شده که آراء مختلف را در موضوعات و مسائل معین جمع آوری نموده و با اجتهاد عمیق و اسلوب جدیدی که مطابق با روح شریعت و مقتضیات زمان است کتابی را که مباحث آن جامع و مانع و دور از انحرافات و لغزش‌های فکری است تالیف نماید. ۲ - تاریخ تالیف و انتشاراز اتمام نگارش کتاب المکاسب اطلاع دقیقی در دسترس نیست اما با قرائن موجود این کتاب در اواخر عمر شریف ایشان تالیف شده و از آخرین تالیفاتش می‌باشد. ۳ - نسخه‌های کتابدر الذریعة به نسخه‌ای اشاره شده که در زمان زندگانی مؤلف در سال ۱۲۸۰ ق با اشراف حاج محمد باقر چاپ شده است. یکی از این نسخه‌های چاپ شده که در اختیار شیخ علی کاشف الغطاء است بر این نسخه تعلیقاتی و حواشی از فرزندان شیخ علی بنام‌های شیخ احمد و شیخ محمد حسین وجود دارد که تعلیقات شیخ احمد پس از جمع آوری به نام «نیل المطالب لتحصیل المکاسب» و تعلیقات شیخ محمد حسین به نام «النظر الثاقب فی کتاب المکاسب» نام گذاری شده است. نسخه‌هایی که در انتشار کتاب موجود مورد استفاده واقع شده است در مقدمۀ ناشر ذکر نشده است اگر چه در چاپ جدید و تحقیق شده کتاب المکاسب بوسیلۀ گروه تحقیق تراث الشیخ الاعظم آمده است: اننا لم نعثر مع الاسف الی الآن علی مخطوطة المؤلف فی المکاسب الا علی قسم الخیارات منه. [۲]
مقدمۀ ناشر تراث شیخ اعظم، ج۱۴، ص۲۹.
در چاپ موجود کتاب در ابتدای دو کتاب تحریم من جهة المصاهرة و کتاب المواریث که از ملحقات به کتاب می‌باشد آمده است: هذا ما وجد بخطه الشریف رحمه الله. [۳]
المکاسب، ج۳، ص۴۰۶-۴۴۴.
۴ - تقسیم بندی مطالبکتاب المکاسب شامل کتاب‌های مکاسب محرمه، بیع و خیارات است که بعدها ۹ کتاب دیگر به آنها ملحق شده‌اند که عبارتند از: کتاب تقیه، رسالة فی العدالة، رسالة فی القضاء عن المیت، رسالة فی المواسعة و المضایقة، رسالة فی قاعدة من ملک شیئا ملک الاقرار به، رسالة فی قاعدة لا ضرر، رسالة فی المصاهرة، و در آخر هم کتاب مواریث که بسیار مختصر می‌باشد. ۵ - ویژگی‌های کتاباز مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب، ساختار منطقی و نظام تعلیمی به منظور تدریس حوزه‌های علمیه می‌باشد. اگر چه بسیاری از مباحث بیع و خیارات و حتی مکاسب محرمه در کتب پیشینیان مورد توجه بوده است اما این نظم و ترتیب قبلا وجود نداشته است. به عنوان مثال در مبحث عقد فضولی، مؤلف ابتدا مطلق عقد فضولی و نه صرفا خصوص بیع را، مورد بحث قرار داده و پس از تعریف عقد فضولی، آن را به سه قسم تقسیم می‌نماید. سپس به طرح روایات عام و طرح نظریات مخالفین و رد آنها می‌پردازد. پس از این مرحله ابتدا در مورد حکم اجازه و سپس مجیز و پس از آن مجاز پرداخته و در انتها به مبحث شرایط آن می‌پردازد. از دیگر ویژگی‌های کتاب حجم جستجو و وسعت تتبع در اندیشه‌های فقهی بزرگان و ارزش یابی و پژوهش‌ها و تحقیقات در این نظریه هاست، به عنوان نمونه در رسالۀ مواسعه و مضایقه، نزدیک به ۵۰ نفر از فقها را نام می‌برد و در بیع وقف به ۲۲ کتاب فقهی اشاره دارند. از دیگر خصوصیات کتاب احاطۀ وی بر تمام ابواب فقه است که باعث می‌شود تا مؤلف وقتی که از بعضی از مسائل باب بیع بحث می‌کند از دیگر ابواب معاملات شواهدی را ذکر نموده که در نتیجه گیری از مباحث فقهی بسیار مؤثر است. از دیگر ویژگی‌ها این که شیخ اعظم به بحث‌های رجالی کمتر پرداخته است اگر چه دقت و تتبع وی در علم رجال و شرح حال روات بر کسی پوشیده نیست هم چنانکه گاهی در مباحثی مثل سند روایت تحف العقول یا در مباحث رسالۀ رضاع به تحقیق و کنکاش رجالی پرداخته است اما در هر حال مؤلف در این کتاب به مباحث رجالی کمتر متعرض شده است. ۵.۱ - تأمل محققانهاز دیگر خصوصیات کتاب، تامل محققانه و موشکافانه در روایات و فقه الحدیث آنان است که نشان از ذهن نقاد و دقیق مؤلف و مطالعه و تحقیقات وسیع وی دارد. از دیگر ویژگی‌های کتاب، احترام فوق العادۀ وی به فقهای عظام است مثلا در عبارات مکاسب این گونه دیده می‌شود، المحقق الثانی مع کمال تبحره فی الفقه، یا المولی الاعظم وحید عصره فی شرح المفاتیح. البته باید توجه داشت احترام به بزرگان هرگز با حریت و آزاداندیشی منافاتی ندارد. لذا شیخ با وجود خضوع فراوان در برابر اساتید خود و پایبند بودن به شهرت، مکررا می‌گوید: المتبع هو الدلیل و ان لم یذهب الیه الا قلیل. از دیگر ویژگی‌های کتاب این که مؤلف، حوزه‌های علوم و معارف را کاملا محفوظ می‌دارد. فقه را با فلسفه درنمی آمیزد. از بحث‌های فلسفی و دقت‌های عقلی در استخراج احکام خودداری می‌نماید. نکتۀ دیگر این که شیخ اعظم طبق شیوۀ شناخته شده و پسندیدۀ تحقیقات امروزی در نقل اقوال نهایت دقت و حفظ امانت را به کار می‌برد. او بسیار تلاش می‌کند که هر کلامی را از منبع اصلی آن نقل کند و تنها در مواردی که منبع اصلی یافت نمی‌شود به حافظه یا منابع دست دوم اعتماد می‌کند. و در این موارد نیز مکررا می‌فرموده است که منبع اصلی را ندارم که به آن رجوع کنم. نکتۀ مهم دیگر انصاف در نقل گفتار بزرگان و پرهیز از ساده انگاری است. ۵.۲ - نقد آرای بزرگاناز دیگر ویژگی‌ها نقد آرای بزرگان، گریز از حجاب معاصرت (شیخ اعظم توجه فراوانی به معاصران خود همچون صاحب جواهر دارد و از آنان به احترام یاد می‌کند و به نقد نظر آنان می‌پردازد)، حریت در تتبع و طرح نظرات اهل تسنن و بررسی آنان می‌باشد. اما با این حال کتاب دارای نواقصی نیز هست که به بعضی از آنها اشاره می‌شود. در کتاب موجود به استخراج مآخذ و منابع اقوال و نظریات فقهی و تعیین آنها کم توجهی شده است که این موجب سردرگمی خواننده و ایجاد مشکل در بدست آوردن آنان است. مباحث زائد و استطرادی در کتاب مکاسب شیخ اعظم زیاد به چشم می‌خورد که اگر چه این مباحث فی حد نفسه ارزنده و مفید است اما برای استفاده از این کتاب به عنوان یک کتاب درسی ضرورت دارد که مباحث زائد و استطرادی آن حذف شود. در اعیان الشیعة دربارۀ تالیفات شیخ انصاری این چنین آمده است: اما مؤلفاته فمحتاجة الی التهذیب و التنقیح کثیرا. [۴]
اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۱۷۷.
۶ - روش بحثیکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب مکاسب که کمتر به آن پرداخته شده است، نحوه ورود و خروج در مباحث فقهی است که در این نوشتار سعی می‌شود به صورت مختصر مورد بررسی واقع گردد. شیخ انصاری (قده) در کتاب المکاسب بیش از شروع هر مساله به تاسیس اصل اولیه و قاعدۀ کلی می‌پردازد تا در موارد شک و ابهام از آن اصل استفاده کند. این اصل را گاه از عمومات آیات و روایات و گاه از اصول عملیه استفاده می‌کند. پس از آن شیخ اعظم- که در کتاب‌های خود بسیار از علامه حلی متاثر است- بیشترین تلاش خود را صرف دقت در طرح مساله می‌کند. در آغاز طرح هر مساله اولین چیزی که برای او مهم است، توجه به نحوۀ طرح آن مساله در کلمات فقها و قدماست. در نقل قول فقها معمولا از قدیم‌ترین فقیهانی که آراء آنان در دست بوده شروع می‌کند و به ترتیب تاریخ صدور و طرح آن مساله را نقل می‌کند. در نتیجه نقل این اقوال هم از ابتکارات آنان آگاه می‌شود و هم از وجود اجماع یا شهرت قدماء یا متاخران در مساله آگاهی می‌یابد. به عنوان نمونه در رسالۀ مواسعه و مضایقه نزدیک به ۵۰ نفر از فقها را نام می‌برد. در ابتدای رساله من ملک شیئا ملک الاقرار به می‌فرماید: ینبغی اولا ذکر کلمات من ذکرها بعینها.... در باب بیع وقف کلمات فقها را از ۲۲ کتاب فقهی به ترتیب زمان تالیف ذکر می‌کند. در باب معاطاة می‌فرماید: و لننقل اولا کلمات جماعة ممن ظفرنا علی کلماتهم لیظهر منه، در باب خیار حیوان در یک سطر از مکاسب نظر بیش از ۲۰ نفر از فقها را نقل می‌کند. برای بیان نظریات عامه نیز به کتاب تذکرۀ علامه حلی توجه داشته و از طریق آنان به نظریات آنان اشاره دارد. ۶.۱ - تفسیر عبارات اصحابآنچه که از همه در نظر شیخ اعظم مهم تر بوده است تفسیر صحیح عبارات اصحاب و فقها و تحلیل و بررسی و بیان نقاط ضعف و نقاط قوت آنها است. پس از نقل اقوال فقها به سراغ ادله می‌رود و به تقسیم بندی آنان می‌پردازد در این قسمت مطالعۀ دقیق روایات و توجه کامل به فقه الحدیث آن بسیار مورد نیاز است و پس از تجزیه و تحلیل آنان و بیان احتمالات موجود در آن به جرح و تعدیل آنان می‌پردازد. تقریب استدلال در روایات و اشکالات وارد بر آنها و پاسخ به آنان از مهم‌ترین کارهای شیخ اعظم در مکاسب است پس از نقل ادله و روایات وی به تامل محققانه و موشکافانۀ خود در روایات می‌پردازد. پس از آنکه شیخ اعظم با تامل بسیار در روایات و سایر ادله، نظریه‌ای را انتخاب می‌کند دوباره به کلمات فقها برگشته و نهایت تلاش خود را بکار می‌گیرد که کلام آنان را به هر طریق ممکن توجیه کند تا مبادا اشکالی به آنان وارد شود. پس از اتمام هر بحثی به فروع متفرع بر آن می‌پردازد و گاهی با عنوان (ینبغی التنبیه علی امور) و گاهی با عنوان (فروع) و سایر عناوین، در هر مساله‌ای بر اساس همۀ مبانی آن را مورد بحث قرار می‌دهد. اگر چه ورود و طرح مباحث مکاسب بسیار عالی و کم نظیر است اما با این حال در طرح بعضی از مباحث کوتاهی شده است. از نقایص کتاب مکاسب این است که بحث بیع کلب صید و ماشیه را مثلا بطور مفصل مورد بررسی واقع شده است اما بحث ربا به صورت مستقل و مفصل مطرح نشده است. همین طور بحث بسیار مهم ولایت فقیه در باب شرایط متعاقدین و در بحث بیع فضولی قرار داده شده است در حالی که شاید بهتر بود که در باب قضاء و حدود مورد بررسی وسیع تری واقع شود. و نظریات فقهای عظام بصورت مبسوط مورد بررسی قرار گیرد. ۷ - نظریات جدیدکتاب المکاسب دایرة المعارف نظریات فقهی جدید و مملو از ابتکارات شیخ انصاری (قده) می‌باشد. اگر چه در این نوشتار حتی به صورت مختصر نمی‌توان به آنها اشاره کرد اما بعضی از مهم‌ترین آنها را یادآور می‌شویم. وی در باب معاطاة در حالی که آن را بیع محسوب می‌نماید اما آن را بیع غیر لازم دانسته و نظریۀ اباحۀ جمیع تصرفات را رد می‌نماید. از دیگر مباحث ابتکاری وی طرح و بررسی بیع فضولی و طرح نظریات کشف و نقل حقیقی و حکمی در مفهوم اجازه است که در کمتر کتاب فقهی این گونه جمع آوری شده است. وی در باب عدالت، بسیار واقع بینانه و بدور از افراط و تفریط عدالت را معنی کرده است و آن را حالت نفسانی که موجب تقوا و مروت می‌گردد دانسته است. شیخ اعظم در موارد زیادی سیره متشرعه را حجت نمی‌داند و این سیره را از کم توجهی مردم لاابالی و بی توجه بر احکام خداوند دانسته و در صورتی احتجاج فقها به این سیره را صحیح می‌داند که مردم کاملا مقید بوده و دقیقا به مقررات اسلامی عمل کنند. ۸ - حواشی و شروحکتاب المکاسب از بدو تالیف مورد توجه فقهای عظام واقع شده و شروح متعددی بر آن زده شده است در الذریعة جلد ۶ صفحۀ ۲۱۶ تا ۲۲۱ به ۳۰ شرح اشاره نموده است که به مهم‌ترین آنان اشاره می‌شود: ۱- حاشیۀ میرزا حبیب الله رشتی (م ۱۳۱۲ ق)، ۲- حاشیۀ میرزا محمد تقی بن محب علی شیرازی (م ۱۳۳۸ ق) (ذ/ ۶/ ۲۱۸، اعیان/ ۹/ ۱۹۲)، ۳- حاشیۀ حاج آقا رضا بن محمد هادی همدانی (م ۱۳۲۲ ق) (ذ/ ۶/ ۲۱۹، اعیان/ ۷/ ۲۳)، ۴- حاشیۀ محمد کاظم بن حسین خراسانی، صاحب کفایة الاصول (م ۱۳۲۹ ق) (ذ/ ۶/ ۲۲۰)، ۵- حاشیۀ سید محمد کاظم بن عبد العظیم طباطبائی یزدی (م ۱۳۳۷ ق) (ذ/ ۶/ ۲۲۰)، ۶- حاشیۀ آقا ضیاء الدین عراقی (م ۱۳۶۱ ق)، ۷- منیة الطالب، تقریر درس خارج محقق نائینی (م ۱۳۵۵ ق)، تالیف شیخ موسی خوانساری نجفی (م ۱۳۶۳ ق) (ذ/ ۴/ ۳۸۶)، ۸- غایة الآمال، تالیف فاضل مامقانی، (شیخ محمد حسن بن عبدالله (م ۱۳۲۳ ق) (ذ/ ج۱۶/ صفحۀ (] ۵ ذ/ ۶/ ۲۱۹)، ۹- حاشیۀ شیخ محمد حسین بن محمد حسن اصفهانی (م ۱۳۶۱ ق)، فقط کتاب خیارات و بیع، ۱۰- حاشیۀ میرزا علی بن عبد الحسین ایروانی (م ۱۳۵۴ ق) (ذ/ ۶/ ۲۲۰)، ۱۱- حاشیۀ سید محسن بن سید مهدی حکیم (ذ/ ۶/)، ۱۲- حاشیۀ میرزا محمد تقی آملی، ۱۳- حاشیۀ شیخ محمد حسین بن علی کاشف الغطاء (م ۱۳۷۳ ق)، یا النظر الثاقب فی کتاب المکاسب (ذ/ ۲۲/ ۱۵۱)، ۱۴- حاشیۀ شیخ احمد بن علی کاشف الغطاء یا نیل المطالب لتحصیل المکاسب (ذ/ ۲۲/ ۱۵۱)، ۱۵- هدایة الطالب الی شرح المکاسب، تالیف شیخ فتاح شهیدی (ذ/ ۲۵/ ۱۷۹)، ۱۶- مجمع المطالب و فوق مراد الطالب فی شرح المکاسب، تالیف شیخ محمد بن نجم الدین زنجانی (ذ/ ۲۰/ ۴۴). ۹ - کتاب‌های ملحق به المکاسب۱- کتاب التقیة (ذ/ ۴/ ۴۰۵) ۲- کتاب الخمس (ذ/ ۷/ ۲۵۶) ۳- کتاب الزکاة (ذ/ ۱۲/ ۴۴) ۴- رسالة فی العدالة (ذ/ ۱۵/ ۲۲۶) ۵- رسالة فی قاعدة من ملک (ذ/ ۱۷/ ۱۲) ۱۰ - گفتار بزرگاناعیان الشیعة: و لقد اکتسبت مصنفاته خطا عظیما فرسائله و مکاسبه مضافا الی ان علیها مدار التدریس منه من لم یعلق علیها من مشاهیر العلماء بعده. چند سطر بعد: صنف المکاسب و هو عند بعض تلامیذه احسن ما صنف، راجع غایة الآمال مامقانی. [۵]
اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۱۱۸.
الذریعة: المکاسب‌ای المتاجر و المعاملات، هو من اجزاء الفقه و قد استقل بالتدوین کثیرا، منها ما الفه الشیخ الانصاری المرتضی بن محمد امین التستری المتوفی ۱۲۸۱، و هو الی الیوم متداول التدریس. الذریعة: و هو کتاب جلیل لم یکتب مثله فی التحقیق و الدقة، و عکف علیه عامة من تاخر عنه من تلامیذه و تلامیذهم و علقوا علیه الحواشی و التعلیقات کما مرت فی محالها. ۱۱ - مشاهده آنلاین کتابکتاب المکاسب ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعنرم افزار مجموعه جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |